Aldan (shahar)
Aldan saxa.: Алдан | |
|---|---|
| shahar | |
 | |
| 58°36′0″N 125°23′0″E / 58.60000°N 125.38333°E | |
| Mamlakat | Rossiya |
| Respublika | Yakutiya |
| Asos solingan | 1880 |
| Avvalgi nomlari | Nezametniy |
| Qachondan beri shahar | 1932 |
| Maydon | 33 km2 (13 kv mi) |
| Markazi balandligi | 650 m |
| Iqlim turi | keskin kontinental |
| Milliy tarkib | ruslar, ukrainlar, saxalar va evenklar |
| Konfessiyaviy tarkib | pravoslav va boshqalar |
| Etnoxoronim | aldanlik |
| Telefon kodi | 411 |
| Pochta indeks(lar)i | 678900 |
.svg)
Aldan (saxa.: Алдан) – Rossiya Federatsiyasining Saxa (Yakutiya) Respublikasidagi shahar, Aldan tumanining maʼmuriy markazi, bir vaqtda shahar posyolkasidir. Rossiya Federatsiyasi Prezidentining 2021-yil 10-sentabrdagi farmoni bilan shaharga „Mehnat jasorati shahri“ unvoni berilgan[1].
Etimologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1923-yilda topilgan yirik oltin konida konchilik posyolkasi sifatida paydo boʻlgan va „Koʻrinmas“ nomini olgan. 1939-yilda shaharga aylantirilib, Aldan daryosi gidronimidan kelib chiqib Aldan deb atalgan. Gidronimning etimologiyasi masalasi hali ham bahsli. Y. M. Pospelovning fikricha, turkiy-moʻgʻulcha „altan, altin“ – „oltin“ dan kelib chiqishining umumiy varianti tasdiqlanmagan, chunki bu daryo boʻyida yashagan xalqlar oltinni bilishmagan yoki ularning tillarida bu soʻz yoʻq. Shu tufayli „Altan“ soʻzi „Aldan“ga aylana olmagan. Pospelov gipoteza sifatida „Aldan“ („Allan“ning varianti) evenkcha „oldo, ollo“ – „baliq“, yaʼni „baliq daryosi“ bilan bogʻliq boʻlishi mumkinligini taʼkidlaydi[2].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Rasmiy versiyaga koʻra, shaharning tashkil topgan kuni 1923-yil 19-iyunda, erkin izlanuvchi yakut M. P. Tarabukin, kichik arteli orqali oltinni tozalash bilan shugʻullanuvchi latish V. P. Berten bilan Nezametniy koʻchasida uchrashgan[3]. Shaharning ubiley yoshi shu kundan boshlab hisoblanadi.
1932-yil 20-sentyabrda Nezametniy qishlogʻi shahar maqomini oldi va 1939-yil may oyida Aldan shahri deb oʻzgartirilgan. 1947-yilgacha Aldan SSSRda eng soʻnggi tugatilgan Aldan okrugining maʼmuriy markazi boʻlgan.
1990-yillarda shahar demografik inqirozni boshdan kechirdi, ammo 2000-yildan 2010-yilgacha odamlar yana shaharga qayta boshladilar, tijorat aviatsiyasi va temir yoʻl stantsiyasi paydo boʻldi. 2009-yildan 2010-yilgacha neft quvuri tarmogʻi quriladi, bu esa shaharning iqtisodiy rivojlanishiga sezilarli taʼsir koʻrsatdi.
Geografik joylashuvi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shahar Aldan togʻlari bagʻrida, Aldan daryosi havzasida (Lenaning oʻng irmogʻi), Yakutskdan 530 km janubda, Orto-Sala daryosi va Nezametniy daryosining qoʻshilish qismida joylashgan. Shahar, butun Aldan tumani kabi, xuddi shu nomdagi qalqonda joylashgan. Hududda yoshi 3 milliard yildan ortiq boʻlgan togʻ jinslarining eng qadimgi kristalli shakllanishlari yuzaga kelgan qatlamlari mavjud.
Shahar eng boy tabiiy resurslarga ega hududda joylashgan: koʻmir, temir va uran rudalari, apatit konlari – Kichik BAM temir yoʻl liniyasi yonida joylashgan boʻlib, 1992-yil 19-dekabrdan qazish ishlari boshlangan.
Aldan-Stanovi qalqonida olib borilgan qidiruv ishlari Charo-Tokkin, Yujniy-Aldan va Sutam konlarida mis, uran, slyuda va yirik temir rudalari, shuningdek, polimetallar va oltinning katta zaxiralari mavjudligini tasdiqladi [4]. Aldan qalqoni dunyoda yagona charoit konini ham oʻz ichiga oladi.
Tumanning noyob mineral-xom ashyo bazasidan foydalanish katta sanoat istiqbollarini ochib beradi, bu esa, oʻz navbatida, shahar va viloyat infratuzilmasini rivojlantirishga olib keladi.
Shaharda Amur-Yakutsk magistralidagi temir yoʻl stantsiyasi va nofaol aeroport mavjud.
Iqlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Aldan keskin kontinental iqlimga ega, Yakutskga qaraganda ancha yumshoq: qishda issiqroq va yozda salqinroq, yogʻingarchilik esa uch baravar koʻp. Qishi moʻtadil sovuq, bu oydan keyingi oygacha harorat deyarli oʻzgarmaydi. Dekabrdan fevralgacha boʻlgan ilish davri esa bundan mustasnodir.
Iqtisodiyoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Sanoati
Aldan iqtisodiyotining asosini oltin qazib olish tashkil etadi. Yana bir qancha kichik yogʻochni qayta ishlash korxonalari, mashina taʼmirlash zavodi mavjud. Yakutiya temir yoʻllari kompaniyasi rahbariyati va uning bir qator asosiy boʻlinmalari va korxonalari shaharda joylashgan.
- Byudjeti
2019-yilda daromadlar boʻyicha byudjet mablagʻlari 322 million rublni, xarajatlar boʻyicha mablagʻlar 325 million esa rublni tashkil etgan[5].
2019-yil uchun shahar byudjetidagi tushumlar hajmi:
- daromad soligʻi – 57%;
- yer soligʻi – 8%;
- aksizlar – 0,6%;
- mulk soligʻi – 1%;
- yagona qishloq xoʻjaligi soligʻi – 0,4%;
- ijaraga berishdan olingan daromadlar – 0,2%;
- yer ijarasi – 0,4%;
- mulkni sotishdan olingan daromad – 0,4% dan kam;
- uchastka yerlarini sotishdan olingan daromad – 0,8%;
- aholi jamgʻarmasi – 1,3%;
- bepul tushumlar – 26%.
Transporti
[tahrir | manbasini tahrirlash]2012-yildan beri changʻi sporti boʻyicha oʻquv markazi faoliyat koʻrsatmoqda, u yerda etakchi rus sportchilari, biatlonchilar va changʻichilar, Rossiya terma jamoasi aʼzolari[6][7] mashq qiladilar.
Sporti
[tahrir | manbasini tahrirlash]„Metallurg“ futbol klubi 1993-yilda Rossiya chempionatining birinchi ligasida oʻynagan.
2012-yildan beri changʻi sporti boʻyicha oʻquv markazi faoliyat koʻrsatmoqda, u yerda etakchi rus sportchilari, biatlonchilar va changʻichilar, Rossiya terma jamoasi aʼzolari\[8][9] mashq qiladilar.
Taniqli shaxslari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Sverdlovsk viloyatining „Kvantorium“ Yelsin markazi va raqamli taʼlim markazi „IT-cube“ birinchi texnoparkining asoschilaridan va rahbarlaridan biri Fyodorov Vasiliy Pavlovich (1984-yilda tugʻilgan) shaharda tugʻilgan, „Taʼlim“ milliy loyihasi doirasidagi loyihalar ushbu shaharda amalga oshirilmoqda.
- Mashhur sovet fantast yozuvchisi Viktor Kolupayev (1936—2001) shaharda tugʻilgan.
- Sovet davlat va partiya arbobi Gennadiy Georgiyevich Vedernikov (1937-yil 5-avgust – 2001-yil 27-iyul) shaharda tugʻilgan.
- Sovet Ittifoqining boʻlajak Qahramoni (1945) Kosmachev Mixail Mixaylovich (1919—1944) bolaligidan armiyaga chaqirilgunga qadar (1942) shaharda yashagan.
- Rossiyalik aktyor, teleboshlovchi, rassom, dramaturg Igor Vitalyevich Grigoryev (1962-yilda tugʻilgan) shaharda tugʻilgan.
- Irkutsk Milliy tadqiqot universiteti rektori, texnika fanlari doktori, professor Mixail Viktorovich Kornyakov (1974-yil) shaharda tugʻilgan.
- Shoir va jamoat arbobi Nikolay Sabayev (1941-2003) uzoq vaqt shaharda yashab, vafot etgan.
Shahar madaniyatda
[tahrir | manbasini tahrirlash]- 1957-yil – Kris Markerning „Pismo iz Sibiri“ hujjatli filmi Aldanga asos solishi va oltin vasvasi oʻrtasidagi munosiblikni talqin qiladi.
- 1959-yil – „Zolotoy pesok“ pyesasi, sovet dramaturgi Iosif Prutning Aldanda Sovet hokimiyatining shakllanishi haqidagi detektiv spektakl.
- 1968-yil – I. Prutning „Zolotoy pesok“ Aldanda Sovet hokimiyatining shakllanishi haqidagi „Zolotoy pesok“ pyesasi asosida rejissyor Aleksey Shipov tomonidan radiospektakl olingan.
Dinlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]1994-yil iyun oyida sobiq „Aviator“ klubida Rossiyaning muqaddas yangi shahidlari va konfessorlari sharafiga pravoslav cherkovi ochiladi va 1994-yil 27-iyulda birinchi ibodat oʻtkazilgan.
1995-yili Rossiyaning Muqaddas Yangi shahidlari va konfessorlari sharafiga belgilangan joyda maʼbad qurishni boshladilar.
Rossiyaning Muqaddas yangi shahidlari va konfessorlari cherkovi 1995-yil martda – maʼbad uchun joy tanlash ishlari boʻlib oʻtadi, 2000-yil dekabrda – qurilish yakunlanadi[10].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Указ о присвоении почётного звания «Город трудовой доблести»“. 2021-yil 10-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 10-sentyabr.
- ↑ Поспелов 2008.
- ↑ „История Алданского района“ (ru). Муниципальное образование «Алданский район» (2016-yil 15-mart). 2021-yil 17-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 28-iyun.
- ↑ „Полезные ископаемые. Алданская железорудная провинция“ (ru). studbooks.net. 2020-yil 20-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 28-iyun.
- ↑ „Отчет об исполнении бюджета за 2019 год“. 2021-yil 11-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 9-yanvar.
- ↑ „Лыжные гонки: Российские спринтеры приняли участие в открытии центра подготовки лыжников в Алдане“ (ru). www.skisport.ru. 2014-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 28-iyun.
- ↑ „Дорога к «золоту» Сочи-2014 начинается с Алдана: фото | News.Ykt.Ru: служба новостей“ (ru). news.ykt.ru. 2019-yil 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 28-iyun.
- ↑ „Лыжные гонки: Российские спринтеры приняли участие в открытии центра подготовки лыжников в Алдане“ (ru). www.skisport.ru. 2014-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 28-iyun.
- ↑ „Дорога к «золоту» Сочи-2014 начинается с Алдана: фото | News.Ykt.Ru: служба новостей“ (ru). news.ykt.ru. 2019-yil 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 28-iyun.
- ↑ „В честь Святых Новомучеников и Исповедников церковь. / Алдан город. / Русские Церкви“. russian-church.ru. 2016-yil 25-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 22-sentyabr.